Αρκτικός ωκεανός

Θαλάσσια έκταση (13.980.000 τ.χλμ.) που εκτείνεται στην περιοχή του Βόρειου Πόλου και περιβάλλεται κατά μεγάλο μέρος από στεριά· βρέχει τις βόρειες περιοχές της Ασίας, της Ευρώπης και της Αμερικής. Τα όριά του είναι σαφή προς την πλευρά του Ειρηνικού ωκεανού, με τον οποίο επικοινωνεί μέσω του Βερίγγειου πορθμού, αλλά όχι και προς τον Ατλαντικό ωκεανό και γι’ αυτό πολλοί γεωγράφοι τον θεωρούν τμήμα του· οπωσδήποτε το όριο μεταξύ των δύο αυτών υδάτινων εκτάσεων θα πρέπει να είναι η υφαλορράχη που προχωρεί από τη Σκοτία μέχρι τη Γροιλανδία, αναδυόμενη στα νησιά Φερόες και την Ισλανδία. Ο ωκεανός αυτός, που λέγεται και Βόρειος Παγωμένος ωκεανός, είναι το βασίλειο των πάγων· η επιφάνειά του καλύπτεται από στρώμα πάγου πάχους τριών μέτρων, που σχηματίζει εκτεταμένα πεδία, τα οποία τα ρεύματα ή οι θύελλες μπορούν να χωρίσουν σε πολλά κομμάτια. Όταν το στρώμα πάγου έχει αποκτήσει ακανόνιστη και ανώμαλη μορφή, ονομάζεται πακ (pack). Επιπλέον, από τους γροιλανδικούς παγετώνες κατεβαίνουν στη θάλασσα τα παγόβουνα (icebergs), που είναι πάγοι γλυκού νερού και διακρίνονται από αυτούς που προέρχονται από αλμυρό νερό λόγω της μεγαλύτερης φωτεινότητάς τους και του υπόλευκου ή πράσινου υαλώδους χρώματός τους. Τα αρκτικά ύδατα είναι λιγότερο αλμυρά από τα ύδατα των άλλων θαλασσών· στη ζώνη γύρω από τον Πόλο η αλμυρότητα φτάνει την τιμή του 21‰, ενώ η μέση αλμυρότητα της θάλασσας είναι περίπου 35‰. Το 1986 παρατηρήθηκε στο στρώμα όζοντος πάνω από τον Α.ω. μια τρύπα, που ονομάστηκε τρύπα του όζοντος και οφείλεται στην ευρύτερη περιβαλλοντική ρύπανση από τις βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες. Ένα νεότερο πρόβλημα είναι η μείωση του όγκου που καταλαμβάνουν οι πάγοι του Α.ω., εξαιτίας του φαινομένου του θερμοκηπίου, που συντελεί στην τήξη (λειώσιμο) των πάγων. Αρκτικές χώρες.Όνομασία των περιοχών που βρέχονται από τον Α.ω. και περιλαμβάνονται μέσα στον Βόρειο Πολικό Κύκλο. Αρκτικές χώρες λέγονται οι περιοχές που βρίσκονται εσωτερικά της ισόθερμου +10°C του θερμότερου μήνα, οπότε θα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται σε αυτές ολόκληρο το Αρκτικό Καναδικό αρχιπέλαγος και η Γροιλανδία και να εξαιρεθεί το βόρειο τμήμα της Σκανδιναβίας, που με την επίδραση του βορειοατλαντικού ρεύματος έχει κλίμα αισθητά ηπιότερο από άλλες χώρες με τόσο μεγάλο γεωγραφικό πλάτος. Το κλίμα καθορίζει την ενότητα των αρκτικών περιοχών, οι οποίες κατά τα άλλα παρουσιάζουν τόσες διαφορές. Η τραχύτητα του κλίματος, που οφείλεται στην πολύ μικρή ηλιοφάνεια, καθορίζει και το είδος της χλωρίδας· επικρατέστερη είναι η τούνδρα, που καλύπτεται από αγρωστώδη και ξυλώδη φυτά, νανώδη ή συνεστραμμένα. Η πανίδα είναι αρκετά πλούσια και περιλαμβάνει θηλαστικά χερσαία, όπως η άσπρη πολική αρκούδα, ο τάρανδος, η αλεπού, και θαλάσσια, όπως o τρίχοκος, η φώκια, το ναρβάλ. Πολυάριθμα είναι και τα έντομα της Αρκτικής καθώς και τα πουλιά, ιδιαίτερα τα θαλασσοπούλια. Ο πληθυσμός, που επιδίδεται κυρίως στο κυνήγι ζώων για γουναρικά, την αλιεία και την εκμετάλλευση των ορυκτών, εμφανίζει πολύ μικρή πυκνότητα. Εκτός από πολύ μικρές ομάδες Ευρωπαίων που έχουν μόνιμα εγκατασταθεί εκεί, αποτελείται από Λάπωνες, Σαμογέτες, Εσκιμώους και άλλους πληθυσμούς, συχνά νομαδικούς, μογγολικής καταγωγής. Οι αρκτικές χώρες δεν αποτελούν μια ξεχωριστή ήπειρο, όπως η Ανταρκτική, αλλά εντάσσονται στους μεγάλους ηπειρωτικούς όγκους, με τους οποίους γειτονεύουν· όλες σχεδόν βρίσκονται επάνω στην ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα. Γι’ αυτό διακρίνονται στις ευρωπαϊκές αρκτικές περιοχές, στις ασιατικές και στις αμερικανικές. Οι ευρωπαϊκές αρκτικές περιοχές (161.522 τ. χλμ.) περιλαμβάνουν τα νορβηγικά νησιά Γιαν Μάγεν (372,5 τ. χλμ.) και Σβάλμπαρντ (δηλαδή το Σπίτσμπεργκ, τη Βορειοανατολική Γη, τη νήσο Έντζε, τη νήσο Μπάρεντς, τη Γη του Πρίγκιπα Καρόλου, τη Γη του Βασιλιά Καρόλου, τη Χόπεν, την Κβιτέγια και τη Νήσο των Άρκτων, συνολικά 62.049,5 τ. χλμ., τη Γη Φραγκίσκου-Ιωσήφ (16.100 τ. χλμ.) και τη Νόβαγια Ζέμλια (82.600 τ. χλμ.) που ανήκουν στη Ρωσία. Οι ασιατικές αρκτικές περιοχές ανήκουν όλες στη Ρωσία και είναι: το νησιωτικό σύμπλεγμα Σεβέρναγια Ζέμλια, το οποίο αποτελείται από τέσσερα μεγάλα νησιά και πολυάριθμα μικρότερα και υφάλους με συνολική επιφάνεια 37.560 τ. χλμ. μεταξύ των θαλασσών Κάρα και Λάπτεφ· τα νησιά Μάλι Ταϊμίρ (364,5 τ. χλμ.) και Σμιτ (727,9 τ. χλμ.), που βρίσκονται αντίστοιχα ΝΑ και ΒΔ της Σεβέρναγια Ζέμλια· τα νησιά Οστρόβ Ουγεντίνιγια (236,5 τ. χλμ.), Βιέζε, Ουσακόφ, Οστρόβ Αρκτιτσέσκογκο και άλλα μικρότερα, στη θάλασσα του Κάρα· το νησιωτικό σύμπλεγμα της Νέας Σιβηρίας (38.400 τ. χλμ.), το οποίο αποτελείται από 9 ακατοίκητα νησιά μεταξύ της θάλασσας του Λάπτεφ και της θάλασσας της ανατολικής Σιβηρίας· τα νησιά Ντε Λονγκ με συνολική έκταση 790 τ. χλμ. στο βόρειο τμήμα της θάλασσας της ανατολικής Σιβηρίας·τα νησιά Βράνγκελ (7.270 τ. χλμ.) και Χέραλντ (10 τ. χλμ.), που χωρίζονται από το ηπειρωτικό τμήμα της Ρωσικής Άπω Ανατολής με τον πορθμό Ντε Λονγκ. Οι αμερικανικές αρκτικές περιοχές περιλαμβάνουν τη Γροιλανδία (2.175.600 τ. χλμ.), που τελεί υπό δανέζικη κυριαρχία, το Καναδικό ή Αμερικανικό Αρκτικό αρχιπέλαγος που ανήκει εξ ολοκλήρου στον Καναδά και αποτελείται από εκτεταμένο σύμπλεγμα νήσων, προέκταση κατά μεγάλο μέρος, η οποία καλύπτεται από τη θάλασσα της Καναδικής Ασπίδας. Τα κυριότερα νησιά είναι η Γη του Μπάφιν (476.065 τ. χλμ.) στα Β του Λαμπραντόρ, τα νησιά Έλσμιρ (212.687 τ. χλμ.) στα ΒΔ της Γροιλανδίας, Βικτόρια (212.197 τ. χλμ.), Μπανκς (60.165 τ. χλμ.), Πρίγκιπα της Ουαλίας (35.714 τ. χλμ.) και Σόμερσετ (24.944,5 τ. χλμ.) στα Δ και στα Β της χερσονήσου Μπούθια και επιπλέον το νησιωτικό σύμπλεγμα Πάρι αποτελούμενο από τα νησιά Μέλβιλ (42.908 τ. χλμ.), Μπάθερστ (18.907 τ. χλμ.), Πρίγκιπας Πάτρικ (17 409,6 τ. χλμ.), Κορνουόλις (6.739 τ. χλμ.) και Ντέβον (55.960 τ. χλμ.) και το νησιωτικό σύμπλεγμα Σβέρντρουπ (νησιά Άξελ-Χάιμπεργκ, 35.315,8 τ. χλμ.), Έλεφ Ρίνγκενς (11.091,6 τ. χλμ.) και Άμουντ Ρίνγκενς (4.586,4 τ. χλμ.) που βρίσκονται στην κόλπωση που είναι γνωστή ως πορθμός Μακλιούρ, θάλασσα Μέλβιλ και πορθμός Μπάροου. Επειδή παρουσιάζουν μικρό οικονομικό ενδιαφέρον και δύσκολες, συχνά μάλιστα απαγορευτικές, συνθήκες διαβίωσης, οι αρκτικές περιοχές δεν είναι γνωστές παρά σε γενικές γραμμές. Η εξερεύνησή τους άρχισε την εποχή των μεγάλων γεωγραφικών ανακαλύψεων (16ος και 17ος αι.) και είχε επιβληθεί από την ανάγκη που είχε προκύψει (από την εποχή που ανακαλύφθηκε ότι οι χώρες όπου έφτασε ο Κολόμβος δεν ήταν η μυθική ασιατική Ανατολή, αλλά μια ήπειρος άγνωστη έως τότε) να υπερνικηθεί το εμπόδιο που ορθωνόταν στη ναυσιπλοΐα προς την ανατολική Ασία με πορεία στα Δ. Και ακριβώς για να παρακαμφθεί η αμερικανική ήπειρος έγιναν εξερευνητικές αποστολές με σκοπό να βρεθεί ένα ευνοϊκό πέρασμα προς τα ΒΔ διαμέσου του Αμερικανικού Αρκτικού αρχιπελάγους ή πέρασμα προς τα ΒΑ με κατεύθυνση παράλληλη προς τις ευρωπαϊκές και ασιατικές περιοχές που βρέχονται από τον Α.ω. Οι απόπειρες αυτές, έστω και αν δεν έδωσαν τους επιθυμητούς καρπούς, συνέβαλαν στο να γίνει γνωστός o εκτεταμένος αυτός νησιωτικός κόσμος, του οποίου ωστόσο η εκμετάλλευση έμελλε να αποδειχτεί δύσκολη και όχι πάντα επικερδής·γι’ αυτό τον λόγο το μεγαλύτερο μέρος των νησιών, με εξαίρεση τη Γροιλανδία για την αλιεία και το Σπίτσμπεργκ για τα πλούσια ανθρακοφόρα κοιτάσματα, ουσιαστικά είναι ακατοίκητο. Εξερευνήσεις.Στην προσπάθεια να εξερευνηθούν οι Α. περιοχές υπήρξαν περίοδοι σαφώς διακεκριμένες μεταξύ τους. Στην πρώτη περίοδο, δηλαδή μεταξύ του 16ου και 17ου αι., έγιναν τολμηρές προσπάθειες να βρεθεί ένας θαλάσσιος δρόμος που να οδηγεί στην Άπω Ανατολή, και να υπερπηδηθεί το εμπόδιο που όρθωναν στη ναυσιπλοΐα οι βορειοαμερικανικοί και οι ασιατικοί ηπειρωτικοί όγκοι. Ούτε όμως το πέρασμα στα ΒΔ, ούτε το πέρασμα στα ΒΑ, έστω και αν είχαν βρεθεί, θα διευκόλυναν τις εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή, επειδή οι εξερευνητικές αποστολές στο μέρος αυτό του κόσμου, που είχαν βρει ειδικά τον 16ο αι. ενθουσιώδεις θιασώτες και ριψοκίνδυνους θαλασσοπόρους, άρχισαν να αραιώνουν, αφού όμως πρώτα είχαν συμβάλει στο να γίνουν γνωστές οι αρκτικές χώρες της περιοχής στα Β της Αμερικής και της Ασίας. Παράλληλα με τις εξερευνήσεις που είχαν ωφελιμιστικά κίνητρα, άρχισαν να γίνονται και εξερευνήσεις, επιστημονικές και αγωνιστικές, που διαδέχονταν συνεχώς η μία την άλλη ολόκληρο τον 19ο αι. και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού. Στην εξερεύνηση των αμερικανικών πολικών χωρών προσέφεραν τη μεγάλη συμβολή τους ο Πάρο, o Τζέιμς και ο Τζον Ρος, o Φράνκλιν, ο Μακ Κλίντοκ, ο Μακ Κλουρ, ο Σβέρντρουπ, o Αμούνδσεν, ο Πίρι, ο Νάνσεν και ο Ρασμούσεν, ενώ ο Γιοχάνεσεν, ο φον Πάγερ, ο Ντε Λονγκ και ο Νόρντενσκιελντ την ίδια εποχή εξερευνούσαν ασιατικές πολικές χώρες. Το εγχείρημα να φτάσουν στον Βόρειο Πόλο επιχείρησαν πολυάριθμοι εξερευνητές μεταξύ των οποίων ο Πάρι που έφτασε το 1827 σε βόρειο γεωγραφικό πλάτος 82° 45’, ο Μάρκχεμ (83° 20’ βόρειο πλάτος το 1876), ο Νάνσεν (86° 12’ βόρειο πλάτος το 1895) και ο Κάνι (86° 34’ βόρειο πλάτος το 1900). Η τιμή ότι έφτασαν πρώτοι στον Βόρειο Πόλο ανήκει σε δύο Αμερικανούς, τον Κουκ και τον Πίρι, που ολοκλήρωσαν την προσπάθειά τους στις 21 Απριλίου 1908 και στις 6 Απριλίου 1909 αντίστοιχα·το επίτευγμα του Κουκ αμφισβητήθηκε·όμως από τη μελέτη των τεκμηρίων φαίνεται πια βέβαιο ότι σε αυτόν μόνο ανήκει η τιμή ότι έφτασε πρώτος στον Βόρειο Πόλο. Στα επόμενα χρόνια έγιναν και άλλες εξερευνήσεις, όπως η ιταλονορβηγική του Ρόαλντ Αμούνδσεν και του Ουμπέρτο Νόμπιλε, που το 1926 πέταξαν επάνω από τον Πόλο με το πηδαλιουχούμενο Norge, και η ιταλική του Νόμπιλε με το πηδαλιουχούμενο Italia (1928), η οποία όμως είχε τραγικό τέλος. Από τα νεότερα εξερευνητικά εγχειρήματα είναι o διάπλους του A.ω. από το αμερικανικό ατομικό υποβρύχιο Ναυτίλος που αναδύθηκε στον Πόλο. Ταχύ και πρακτικά αβύθιστο, το καγιάκ είναι η πατροπαράδοτη βάρκα των Εσκιμώων (φωτ. Sef). Ένα από τα άπειρα σημεία του Βόρειου Πολικού Κύκλου σηματοδοτείται με αυτή τη στήλη που έχει στηθεί στη βόρεια Νορβηγία, κοντά στο Σβάρτισεν και δείχνει ότι από εκεί περνά ο Βόρειος Πολικός Κύκλος. Παιδί Εσκιμώων των αρκτικών περιοχών του Καναδά (φωτ. Sef). Λάπωνες στη σκηνή τους, στη Νορβηγία, σε περιοχή βορειότερη του Βόρειου Πολικού Κύκλου (φωτ. Sef). Σταθμός στην εξερεύνηση της Αρκτικής· ο Αμερικανός Πίρι φτάνει στις 87° 6’ βόρειο πλάτος, κατά την αποστολή του 1896. Στον Βόρειο Πόλο θα φτάσει πρώτος αρκετά αργότερα, στις 6 Απριλίου 1909. Τα αμερικανικά υποβρύχια «Skate» και «Sea Dragon» αναδύονται στον Βόρειο Πόλο τις 2 Αυγούστου 1962, περνώντας κάτω από την παγοκρηπίδα (φωτ. Igda). Στην Αρκτική ζουν αρκετοί τρίχοκοι, γνωστοί κυρίως ως θαλάσσια άλογα. Σκύλοι των Εσκιμώων. Παρά τις δυσμενείς καιρικές συνθήκες, οι αρκτικές περιοχές έχουν πλούσια πανίδα. Οι τάρανδοι συνδέονται στενά με την επιβίωση του πληθυσμού. Αρκτικό τοπίο κοντά στις ακτές της Γροιλανδίας. Από τους παγετώνες του νησιού, που φτάνουν μέχρι τη θάλασσα, αποσπώνται τεράστιοι όγκοι πάγου, τα παγόβουνα, που οι άνεμοι και τα ρεύματα τα μεταφέρουν μέχρι τα νερά της Νέας Γης (φωτ. Tomsich). Δύο αρκτοκέφαλοι του Νότου, υδρόβια σαρκοφάγα της οικογένειας των ωταριιδών. Ο τάρανδος αποτελεί χαρακτηριστικό είδος της πανίδας στην Ανταρκτική.